Katechizm Heidelberski

Artykuł w formacie PDF: kliknij tutaj lub tutaj.

Katechizm Heidelberski jest jedną z najbardziej znanych ksiąg wyznaniowych reformowanych i jest częścią tzw. Trzech Form Jedności (Katechizm Heidelberski, Konfesja Belgijska, Kanony z Dordrechtu). Nazwa pochodzi od miejsca powstania: miasta Heidelberg, stolicy ówczesnego Elektoratu Palatynatu.

Palatynat

Fryderyk III Wittelsbach (1515-1576), też zwany Fryderykiem Pobożnym, stał się w 1559 r. księciem Palatynatu i otrzymał tytuł elektora (czyli, jednego z książąt niemieckich mających prawo wyboru nowego cesarza). W tym momencie Palatynat był luterański.

W 1559 powstał ostry konflikt miedzy luteranami i reformowanymi dot. Wieczerzy Pańskiej, z którego powodu w roku 1560 miała miejsce tzw. Dysputacja Heidelberska – publiczna debata teologiczna na temat Wieczerzy Pańskiej.

Tymczasem Fryderyk, będący wówczas luteraninem, zajął się gruntownie teologicznymi studiami, aby zrozumieć problem i móc zająć pozycję aż w końcu w r. 1561 publicznie stał się reformowanym (kalwinistą) i zaczął reformować Kościół wg zasad reformowanych (wg Kalwina). W ten sposób Palatynat stał się pierwszym księstwem reformowanym w Niemczech. To jednak przysporzyło mu ostrej wrogości ze strony luterańskich teologów i księży z innych części Niemiec, którzy niestety byli coraz mniej tolerancyjni wobec reformowanych.

Fryderyk dał w Palatynacie schronienie protestantom (przede wszystkim reformowanym), którzy musieli uciekać z powodu prześladowania w innych częściach Europy (reformowani z Niderlandów, hugenoci z Francji, filipiści / zwolennicy Melanchtona z Niemiec – też zwani kryptokalwinistami –  i inni).

Powstanie Katechizmu

W celu reformy książę Fryderyk zlecił Zachariaszowi Ursinusowi (1534-1583) napisanie i zredagowanie księgi nauczania dla Kościoła. Ursinus pochodził z Wrocławia, studiował pod okiem Filipa Melanchtona w Wittenberdze, potem m.in. też w Strasburgu, Bazylei i Genewie. Fryderyk zatrudnił go jako profesora teologii na uniwersytecie heidelberskim.

Z pomocą innych teologów, Ursinus pracował nad napisaniem katechizmu, korzystając przy tym z materiałów innych katechizmów  reformowanych wydanych w Bazylei, Emden i Genewie. Jednym z jego współpracowników był Caspar Olevianus (1536-1587), o którym długo myślano, że był współautorem.

W marcu 1563 katechizm został wydany w języku niemieckim. Książę Fryderyk sam napisał przedmowę. Już miesiąc później ukazało się drugie wydanie, rozszerzone o pytanie i odpowiedź 80 (mówiące o papieskiej mszy, dodane jako reakcja na anatemy Soboru Trydenckiego). Trzecie wydanie (w tym samym roku) zostało podzielone na 52 Dni Pańskie. Tego samego roku ukazało się łacińskie tłumaczenie.

Również w tym samym roku synod kościoła w Palatynacie przyjął i potwierdził Katechizm, jako księgę nauki oraz księgę wyznaniową.

Rozpowszechnienie się Katechizmu

Katechizm Heidelberski stał się w krótkim czasie bardzo popularny i został szybko przyjęty przez kościoły reformowane na terenie Niemiec, w Niderlandach oraz na Węgrzech. Katechizm został przetłumaczony na około 40 języków, więcej niż jakikolwiek inny dokument Reformacji. Istnieje obecnie w każdym języku europejskim oraz w wielu językach azjatyckich i afrykańskich. Z tego powodu Katechizm Heidelberski stal się najbardziej popularnym i rozpowszechnionym dokumentem nauczającym teologii reformowanej.

Celem wydania Katechizmu Heidelberskiego było między innymi to, aby stworzyć jedność między protestantami, co widać między innymi w próbie, by unikać polemiki. Jednak było to nie możliwe dla tzw. gnezjoluteranów (część luteran, posiadajacych bardzo zamkniętą teologię i ostro potępiających każdego, kto się z z nimi nie zgadzał, w szczególności w sprawie Wieczerzy Pańskiej).  

Mimo to, Katechizm Heidelberski wniósł wiele w dzieło jedności między wierzącymi z różnych tradycji reformowanyhc, jak naśladowcy Zwingliego i Kalwina.

Katechizm Heidelberski jest aż do dzisiaj szczególnie popularny w kościołach reformowanych. Kościoły przezbiteriańskie (które też stanowią kościoły kalwinistyczne), mają Krótki Katechizm Westminsterski (1647 r.), który został napisany na wzór Katechizmu Heidelberski.

Cechy Katechizmu

Popularność Katechizmu miała kilka powodów. Wiele wyznań wiary i innych tekstów teologicznych jest postrzeganych, jako suche i trudne do zrozumienia (trudny i naukowy język, długie zdania, trudne wyrazy itp.). Katechizm Heidelberski jest inny. Cechuje się ciepłym językiem wiary i pocieszenia. Poza tym jest napisany jasnym językiem, zrozumiały dla każdego wierzącego. Autorzy byli zdania, że teologia nie jest sprawą tylko teologów i pastorów, lecz ma znaczenie dla każdego wierzącego, dlatego Katechizm nie jest typowym podręcznikiem teologicznym. Dla szczegółów i bardziej obszernych dyskusji kwestii teologicznych są inne książki (jak np. komentarz, który sam Ursinus napisał na Katechizm Heidelberski). Katechizm miał być księgą wiary dla każdego wierzącego, niezależnie od jego wykształcenia.

Mimo faktu, że Katechizm Heidelberski powstał w czasie konfliktu teologicznego, ton i język nie jest ostry lub polemizujący, lecz jest pokojowy i pojednawczy. Katechizm czerpał z bogactwa całej tradycji Reformacji, skupiając się na tym, co jest najważniejsze i co jednoczy, zostawiając kontrowersyjne i drugorzędne sprawy gdzie to tylko było możliwym.

Katechizm reprezentuje w jasny sposób teologię reformowaną, bez ostrego atakowania teologii luterańskiej lub rzymsko-katolickiej (za wyjątkiem pytania 80). Unikanie polemiki oraz fakt, że katechizm jest napisany jasnym językiem spowodował, że został on szeroko przyjęty poza Palatynatem.

Księga do nauczania

Katechizm jest księgą do nauczania. Synod, który przyjął katechizm, określil Katechizm Heidelberski, jako krótkie i proste podsumowanie najważniejszych części nauczania chrześcijańskiego, których należy nauczać zbór.

Reformatorzy zrozumieli, że bardzo ważnym jest, aby wierzący w kościele wiedzieli i rozumieli, w co wierzą, gdyż tylko w ten sposób można chronić kościół przed herezją i prowadzić wiernych właściwą drogą do Jezusa. Wiedzieli też, że jeśli wierni w Kościele nie będą mieli poznania swej wiary, wrócą do niemoralnego życia grzechu.

Dlatego jednym z celów napisania katechizmu było też przeciwstawienie się fałszywej, niebiblijnej nauce, w szczególności rzymsko-katolickiej, anabaptystycznej oraz tzw. gnezjoluterańskiej.

Poza tym Bóg w Swoim Słowie w jasny sposób ukazuje, że lud Boży ma nauczać dzieci w sprawach wiary i faktów wiary.

Celem podziału całego Katechizmu na 52 Dni Pańskie było to, żeby w każdą niedzielę podczas drugiego nabożeństwa popołudniu lub wieczorem, kolejna część katechizmu była w kazaniu wyjaśniana, tak, aby w ciągu jednego roku można było wyjaśnić cały katechizm. W ten sposób zbór otrzymywał regularne i systematyczne nauczanie nauki wiary. Po zakończeniu głoszenia z Katechizmu, pastor zaczynał od nowa, gdyż ważną pedagogiczną zasadą jest, że ważne Prawdy należy powtarzać.

Ta praktyka funkcjonuje aż do dzisiaj w niektórych kościołach reformowanych.

Poza tym Katechizm Heidelberski był, zgodnie z zamierzeniem, używany jako rodzaj podręcznika do przygotowania do członkostwa kościoła (do konfirmacji).

Wyznanie wiary

Jednocześnie Katechizm jest też wyznaniem wiary, co znaczy, że stanowi podsumowanie nauki Kościoła. Katechizm jest więc niczym innym niż podsumowaniem czystej nauki Biblijnej. Katechizm więc stanowi standard według którego można sprawdzić, czy konkretny Kościół głosi zgodnie z Biblią.

Już w 1566 r. na Sejmie Rzeszy Księżę Fryderyk musiał bronić się przed cesarzem a uczynił to za pomocą Katechizmu Heidelberskiego, aby udowodnić, że broni wiary ewangelicznej. Po jego skutecznej obronie, Katechizm Heidelberski został zaakceptowany, jako księga wyznaniowa.

Użycie pierwszej osoby liczby pojedynczej zachęca, aby używać Katechizmu też, jako osobistego wyznania wiary.

Teologia reformowana

Główni autorzy katechizmu byli wykształceni przez teologię Reformacji.

Ursinus studiował w Wittenberdze pod okiem Melanchatona (a jako profesor w Heidelbergu używał podręczników Melanchtona). Bardzo dobrze znał teologie luterańską oraz sposób myślenia Lutra i Melanchtona. Stąd widać wyraźny wpływ myśli Lutra i Melanchtona w Katechiźmie.

Przez swoje studia na reformowanych uczelniach w Bazylei, Lozannie i Genewie, oraz przez jego wiele kontaktów z reformowanymi teologami, bardzo dobrze znał sposób myślenia reformowanych. Stąd wyraźnie widać też wpływ Reformatorów takich, jak Zwingli, Kalwin, Beza i inni.

Teologię reformowaną można w szczególności postrzegać w następujących aspektach:

Ø Katechizm obejmuje całość teologii Reformacji.

Ø Pismo Święte jest fundamentem katechizmu oraz ma centralne miejsce w całości.

Ø Katechizm naucza, że dobre uczynki stanowią dzieło wdzięczności wierzącego, jako reakcja na otrzymaną łaskę Bożą.

Ø W nauczaniu o Wieczerzy Pańskiej, Katechizm odrzuca naukę realnej obecności Chrystusa w elementach (katolickie nauczanie o transsubstancjacji oraz luterańskie nauczanie o konsubstancjacji). Katechizm podkreśla natomiast, że wierzący ma udział w prawdziwym ciele i krwi Chrystusa przez Ducha Świętego (zgodnie z nauczaniem Kalwina).

Ø Katechizm naucza, zgodnie z nauczaniem Kalwina, że Kościół ma sprawować karność kościelną.

Ø Nauczanie o predestynacji można znaleźć w odpowiedzi 54, która mówi o wybraniu wierzących przez Boga, ale katechizm nie mówi (aby uniknąć niepotrzebnej polemiki) o ograniczonym odkupieniu oraz odrzuceniu przez Boga. Nie oznacza to, że autorzy nie wierzyli w to, ale nie na wszystko było miejsce w Katechiźmie.

Ø Katechizm przedstawia reformowaną interpretację znaczenia Prawa Bożego dla chrześcijanina (co nieco się różni od interpretacji Lutra).

Ø Podkreślenie grzeszności i niedoli człowieka jest typową cechą teologii luterańskiej, którą też wyraźnie widać w Katechiźmie Heidelberskim.

Ø Wpływ Jana Kalwina wyraźnie widać w połączeniu poznania samego siebie z poznaniem Boga. Kalwin podkreślał, że człowiek, aby móc poznać Boga, musi poznać siebie a bez prawdziwego poznania Boga, też nie można poznać siebie.

Ø Widać wpływ Lutra w podkreśleniu pewności zbawienia, jako kontrast do niepewności zbawienia, której uczy kościół rzymsko-katolicki (tak jak arminianie).

Podsumowując można stwierdzić, że Katechizm Heidelberski stanowi jasne i dobre podsumowanie głoszenia całego Pisma Świętego, co było powodem jego przyjęcia i popularności.

Struktura Katechizmu

Organizacja i struktura Katechizmu Heidelberskiego jest nietypowa: pytanie i odpowiedzi zostały podzielone na trzy części na wzór Listu do Rzymian:

Ø Niedola i nędza człowieka. Najpierw człowiek poznaje, kim jest wobec Boga, mianowicie: grzesznikiem, który nie może samego siebie zbawić (pyt. 1-11).

Ø Zbawienie tylko w Chrystusie przez wiarę. Po poznaniu siebie, człowiek uświadamia sobie, że potrzebuje Pośrednika i Zbawiciela, oraz rozpoznaje Kim on jest i jak może być zbawiony. Albo inaczej mówiąc, poznaje, co Bóg za niego uczynił, pojednując się przez ofiarę Jezusa Chrystusa (pyt. 12-85).

Ø Wdzięczność wierzącego wyrażony w posłuszeństwie Bogu. Wierzący wyraża wdzięczność i miłość za otrzymaną łaskę i zbawienie, które zostaje wyrażone w posłuszeństwie, stanowiącym właściwą odpowiedź wierzącego na to, co Bóg uczynił (pyt. 86-129).

Struktura ta pokazuje, że Katechizm nie stanowi teologii systematycznej, lecz jest księgą dla wierzącego, pokazującą przez swą strukturę doświadczenie każdego wierzącego.

Biblia i Katechizm Heidelberski

Katechizm Heidelberski nie zawiera pytań, mówiących o tym, czym jest Biblia, tak jak podręczniki teologiczne. Katechizm nie chce być niczym innym niż podsumowaniem nauczania i przesłania Biblii. Dlatego, już w pierwszym wydaniu podano przy każdej odpowiedzi teksty z Biblii, udowadniające, że prezentowane nauczanie jest biblijne. W ten sposób czytelnik widzi w naturalny sposób, jak całe nauczanie Katechizmu Heidelberski jest mocno ugruntowane w Piśmie Świętym. Wszystkie odnośniki do tekstów Biblii, należą więc do tekstu Katechizmu (nie są dodatkiem).

Prawo Boże

Marcin Luter zaczynał swoje Katechizmy omówieniem Prawa, jako środka poznania grzechu człowieka, a dopiero potem omawiał kweatie wiary. Charakteryzuje to sposób, w jaki Luter rozumiał Prawo i Ewangelię. Katechizm Heidelberski najpierw omawia wiarę, natomiast Prawo Boże omawia w części o wdzięczności, przedstawiając je, jako nauczanie o życiu wierzącego w wdzięczności i posłuszeństwie. Takie podejście do Prawa charakteryzuje teologię reformowaną.

Struktura katechizmu

I Niedola Człowieka (Dzień Pański 1-4, pyt. 1-11)

·         Upadek

·         Sąd Boży

II Zbawienie człowieka (Dzień Pański 5-31, pyt. 12-85)

·         Usprawiedliwienie

·         Konieczność wiary

·         Omówienie artykułów Apostolskiego Wyznania Wiary.

·         Bóg Ojciec i nasze stworzenie (Dzień Pański 9-10)

·         Bóg Syn i nasze zbawienie (Dzień Pański 11-19)

·         Bóg Duch Święty i nasze uświęcenie (Dzień Pański 20-22)

·         Usprawiedliwienie

·         Sakramenty (Chrzest i Wieczerza Pańska)

·         Klucze Królestwa Bożego: głoszenie i karność kościelna

III Wdzięczność człowieka (Dzień Pański 32-52, pyt. 86-129)

·         Nawrócenie (Dzień Pański 32-33)

·         Dziesięć Przykazań (Dzień Pański 34-44)

·         Modlitwa Ojcze Nasz (Dzień Pański 45-52)

Dzień Pański 1: Jedyna pociecha

Struktura Katechizmu jest widoczna w pierwszym pytaniu i odpowiedzi katechizmu, które stanowią jednocześnie rodzaj podsumowania całego katechizmu. Pokazuje też charakter Katechizmu: nie ma być suchą księgą pełną faktów i teologii, lecz ma być księgą pocieszania dla Kościoła.

Pytanie 1: W czym znajdujesz jedyną pociechę w życiu i wobec śmierci? 

W tym, że ciałem i duszą należę - zarówno teraz, gdy żyję, jak i wtedy, gdy umrę - nie do siebie, ale do Jezusa Chrystusa, mego wiernego Zbawiciela. To On swą drogą krwią dał całkowite zadośćuczynienie za moje grzechy, wyzwolił mnie z mocy diabła, to On strzeże mnie tak dobrze, że nawet włos z głowy mi nie spadnie bez woli Ojca niebiańskiego, co więcej - wszystko musi służyć mojemu zbawieniu. Dlatego - przez Ducha Świętego - daje mi On pewność życia wiecznego i pozwala, abym od tej chwili z całego serca pragnął żyć dla Niego. 

Rz.14:8; 1 Ptr.1:18-19; 1 J.3:8; Mt.10:29-31; Łk.21:18; Rz.8:28; 2 Kor.1:22; Rz.8:14

Katechizm nie zaczyna najpierw mówić o tym, Kim jest Bóg i jak możemy Go poznać, lecz zaczyna z ludzkiej perspektywy zadając pytanie o pocieszenie.

Jest to związane z kontekstem historycznym. Kościół rzymsko-katolicki mocno podkreślał pokutę za grzechy, wyrażoną przez dobre uczynki nauczając, że człowiek nigdy nie może mieć pewności zbawienia.

Jako kontrast Katechizm Heidelberski prezentuje ewangelicką pociecha: Chrystus zapłacił swoją krwią za wszystkie moje grzechy, utrzymuje mnie i chroni mnie. Katechizm chce uczyć, że wierzący nie musi mieć wątpliwości co do zbawienia, jeśli wierzy w Jezusa Chrystusa.

Pytanie 21: Na czym polega prawdziwa wiara?

Polega ona zarówno na pewności poznania, dzięki któremu uznaję za prawdę wszystko, co Bóg objawił w swoim Słowie, jak też na głębokim zaufaniu, które stwarza we mnie Duch Święty przez Ewangelię. To ona daje mi pewność, że nie tylko inni, ale także i ja otrzymałem od Boga odpuszczenie grzechów, wieczną sprawiedliwość i wieczne zbawienie, a wszystko to otrzymałem wyłącznie z Jego łaski, jedynie dzięki zasłudze Jezusa Chrystusa.

Mt.16:17; Ef.2:8-9; Rz.3:24; Gal.2:16.

Pytanie 21 (Dzień Pański 7) daje opis wiary, o którym mówi Dzień Pański 1. Wiara kieruje się na obietnicę łaski Boga, nie jest poczuciem, lecz pewnością na podstawie faktów i obietnicy, którą Bóg objawił w Swoim Słowie: jesteśmy zbawieni z łaski przez wiarę w Jezusa Chrystusa. Wiara ma treść (pyt. 21, pyt. 59-61) i oznacza zaufanie. Ta wiara daje pociechę, o której mówi Dzień Pański 1.

Wielu ludzi szuka pewności, której nie znajdują. Sam Luter znał ten problem, ale znalazł odpowiedź: pewność zbawienia jest w prawdziwej, biblijnej wierze. Wiara oznacza pewność, że Chrystus zapłacił karę za moje grzechy. W ten sposób wiara staje się bardzo osobista i daje prawdziwą pociechę.

http://pedrosnoeijer.blogspot.com/

https://sites.google.com/site/pedrosnoeijer/