Reformacja nie była sprawą tylko niemiecką; w
bardzo szybkim tempie rozpowszechniła się po całej Europie. Wszędzie trafiała
na podatny grunt. Kościół znajdował się w wielkim kryzysie, stan moralny
duchowieństwa był bardzo zły. W wielu miejscach Europy, także w Polsce, wierni
pragnęli zmian i reformy.
Nauki Lutra rozpowszechniały się szybko na Pomorzu,
w Prusach, w Wielkopolsce i na Śląsku.
Początkowo przede wszystkim w takich miastach, jak
Poznań i Kraków.
W miastach kupieckich, takich jak Gdańsk, Elbląg,
Toruń, kupcy (przeważnie Niemcy) posiadali kontakty handlowe z zachodnią
Europą, szczególnie z Niemcami. Oprócz towaru, kupcy przywiozili pisma
zawierające naukę Lutra.
Już w ciągu roku po przybiciu 95 tez do drzwi
kościoła w Wittenberdze, tekst ten oraz inne pisma Lutra dotarły do Polski. Jego
pisma były przez wielu czytane i dyskutowane.
Luteranizm dotarł do Polski również za sprawą
zainteresowanych duchownych. Szczególnie mnisi byli zainteresowani reformą
życia zakonnego. Pierwszymi kaznodziejami w miastach takich jak Toruń, Gdańsk,
Bydgoszcz, byli księża zakonni (przede wszystkim z zakonów tzw. żebraczych),
którzy w ogóle nie znali Lutra, czy nawet innych luteranów. Wystarczyło, że
dotarła do nich wieść o tym, co dzieje się w Wittenberdze. Zaczęli czytać Pismo
Święte i głosić Dobrą Nowinę znajdując wielu słuchaczy dla nowo odkrytej
Ewangelii wolnej łaski.
Wielkopolska
W roku 1520 w Poznaniu kaznodzieje kościoła św.
Magdaleny, Jan Seklucjan i dominikanin Andrzej Samuel, sprowadzeni do miasta, jako
„pogromcy heretyków”, zaczęli - nie wspominając imienia Lutra - głosić czystą
Ewangelię w duchu reformacyjnym. Samuel został zmuszony do ucieczki, zostając
przez biskupa osądzony na karę śmierci. Seklucjan spotkał się także z
wrogością, ale znalazł schronienie u szlachcica Andrzeja Górki. Właśnie tu, w
pałacu Górków przy Rynku w Poznaniu powstał pierwszy zbór protestancki w Wielkopolsce.
Urzędnicy biskupa działali ostro przeciwko
Reformacji, ale mimo to rozprzestrzeniała się ona w szybkim tempie. Pod opieką
wojewody Andrzeja Górki powstały, na razie tajne, zbory luterańskie. Ważną rolę
odegrały przy tym luterańskie rodziny magnackie: Górkowie, Ossolińscy,
Bojanowscy, Zborowscy, Ostrorogowie i inni.
Głównymi ośrodkami luteranizmu w Wielkopolsce były
Bojanowo i Grodzisk. Około roku 1540 w Wielkopolsce było około 110 zborów
luterańskich niemieckich i 32 zbory polskie.
Jan Seklucjan musiał uciakać z Poznania, udał się
do Królewica, gdzie mógł dalej działać. Miedzy innymi wydał tam Konfesję
Augsburską po polsku, Katechizm Lutra oraz przekład Nowego Testamentu na język polski.
Małopolska
Jakub z Iłży Młodszy (ok. 1490-1542) był profesorem
na Akademii Krakowskiej. Przerażał go moralny upadek duchownych i kościoła w
ogólności. Dzięki studentom i proferosorom niemieckim, którzy przyjechali do Krakowa,
Jakub zapoznał się z naukami Lutra.
W roku 1535 został oskarżony o herezję i uciekł do
Wrocławia.
Prusy Królewskie
W Prusach Królewskich Reformacja rozpoczęła się w
Gdańsku. W jego ślad poszły także inne miasta: Toruń, Elbląg, Malbork, Tczew,
Bydgoszcz, Grudziądz, Chełmno, Chojnice.
Już w roku 1518 augustianin Gustaw Knade głosił
kazania krytykujące stan kościoła. Myśl Reformacji zaczęła się rozpowszechniać
w Gdańsku i okolicach.
W latach 1525-1526 miał miejsce tzw. tumult
gdański, podczas którego lud zbuntował się przeciwko burmistrzowi, z powodu
oszustwa związanego z funduszami miejskimi. Potem zaczęły się rozruchy, po
których uczyniono z Gdańska miasto luterańskie. Zamknięto wszystkie klasztory,
wszystkie kościoły zmieniono w kościoły luterańskie oraz wprowadzono
demokratyczny ustrój miasta.
Król Zygmunt Stary w tym czasie naraził się
papieżowi, ponieważ wraz z episkopatem nie dopilnował interesów Rzymu w
Prusach. Widząc szansę na rehabilitację w oczach papieża, król ostro zareagował
w kwietniu 1527 r., wkraczając ze swoją armią do Gdańska i przywracając stary
porządek. Król ściął siedemnaście osób oraz wydał dekret grożący karą śmierci
za odstąpienie od katolicyzmu.
Prusy Książęce (Wschodnie)
Prusy Zakonne, były suwerennym państwem zakonnym,
pod kierownictwem wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego, Albrechta von
Hohenzollerna (1490-1568). Albrecht próbował zreformować zakon, co mu się nie
udało. Po wojnie, która zakończyła się niekorzystnie dla niego, szukał pomocy w
Niemczech, ale cesarz i książęta niemieccy byli zajęci własnymi problemami. Szukał
więc rady u Marcina Lutra. Po spotkaniu z reformatorem w Wittenberdze w roku
1524 dokonał sekularyzacji zakonu krzyżackiego oraz przekształcił państwo Prusy
Zakonne w państwo świeckie. Król Zygmunt I Stary wyraził na to zgodę z powodów
politycznych. W zamian Albrecht złożył mu hołd i stał się lennikiem polskiego
króla (tzw. hołd pruski), czemu pozostał wierny do końca swego życia. W ten
sposób powstał w Prusach Wschodnich pierwszy w Europie państwowy Kościół
Luterański.
W 1544 r. Albrecht von Hohenzollern założył
uniwersytet w Królewcu, który miał wyraźny charakter luterański i otrzymał w
roku 1560 od króla Zygmunta Augusta takie same przywileje, jakie posiadała
Akademia Krakowska. Wielu polskich studentów studiowało na tej uczelni, gdzie
byli kształceni w duchu reformacji luterańskiej. W ten sposób po ukończeniu
studiów przynosili nauki reformacji do swoich rodzinnych miast.
W Prusach Książęcych znajdowali schronienie różni
duchowni ewangeliczni, jak Seklucjan i Samuel z Poznania.
W stolicy Prus, Królewcu wydrukowano wiele książek
ewangelickich w języku polskim, które zostały rozprowadzone po całej Polsce.
Pomorze
Reformacja docierała w pierwszej połowie XVI wieku
do większych miast takich, jak Strzałów, Szczecin, Słupsk, skąd mieszczanie
wypędzali księży katolickich i powoływali na ich miejsce kaznodziei
ewangelickich. Na tzw. Sejmiku Trzebiatowskim w 1534 roku, książęta pomorscy
zdecydowali, mimo sprzeciwu ze strony duchownych i szlachty, o przejściu na
luteranizm, tworząc w ten sposób ewangelicki (luterański) kościół państwowy. W
wyniku tejże decyzji nastąpiła sekularyzacja dóbr kościelnych, wprowadzenie
liturgii ewangelickiej, utworzono konsystorz i powołano superintendenta.
Śląsk
Na Śląsku idee Reformacji szybko zyskały podatny grunt.
Już o wiele wcześniej Śląsk znajdował się pod wpływem ruchu beginek, begardów,
waldensów i husytów. Już w 1519 roku dzieło Marcina Lutra zostało wydrukowane
we Wrocławiu. Wrocław stał się ważnym ośrodkiem publikacji luterańskich, które
tu wydrukowane szybko docierały do wielu miejsc w Polsce.
Ważnym reformatorem, działającym we Wrocławiu był
Jan Hess (1490-1547), posiadający ogromną wiedzę filozoficzną, teologiczną i
biblijną. Był kapłanem, od 1523 r. pastorem ewangelickim w kościele św. Marii
Magdaleny. Gorliwie bronił nauczania reformatorskiego w kazaniach i dysputacjach.
Mimo faktu, że wielka część Śląska znajdowała się
pod panowaniem arcykatolickich Habsburgów, reformacja miała spory sukces na Śląsku.
Szacuje się, że w końcu XVI wieku, ewangelicy
posiadali około 1.200 parafii na Śląsku, podczas gdy tylko 100 - 150 parafii
było katolickich. Szczególnie księstwo Cieszyn było prawie całkowicie
protestanckie.
Cały Śląsk od dawna był terenem zamieszkiwanym
przez mieszaną ludność: polską i niemiecką. Nie można twierdzić, że tylko
Polacy byli katolikami, a tylko Niemcy ewangelikami. Istniały liczne grupy
Polaków ewangelików oraz równie liczne grupy Niemców pozostających wiernymi
kościołowi Habsburgów, czyli Rzymowi.
