Księga Rodzaju
(I Mojżeszowa) jest księgą początku, opowiadającą historię początku świata i
człowieka. Zaczyna się od Boga, ale nie wyjaśnia Jego pochodzenia. Księga po
prostu zakłada, jako fakt, że Bóg istnieje i zawsze istniał. Wszystko co istnieje
ma swój początek, tylko Bóg jest wieczny i nie ma początku. W Księdze Rodzaju
czytamy o początku nieba i ziemi (całego kosmosu), o początku życia w ogólności
oraz życia człowieka, o początku grzechu, o początku przymierza, o początku
małżeństwa, o początku cywilizacji, o początku śmierci oraz o początku historii
zbawienia.
Czytamy także
o nowym początku, nowym stworzeniu, jako Bożej odpowiedzi na grzech, który
zniszczył pierwsze stworzenie Boże.
Księga Rodzaju
jest więc księgą fundamentalną, ponieważ pisze o fundamentalnych sprawach w
życiu. Nie jesteśmy w stanie zrozumieć reszty Pisma Świętego lub życia w
ogólności, jeśli nie zrozumiemy Księgi Rodzaju. Aby zrozumieć w sposób właściwy
nasze zbawienie oraz Kim jest Jezus Chrystus, ważnym jest, aby rozumieć Księgę
Rodzaju. Księga Rodzaju jest księgą mówiącą nie tylko o początkach, ale też o
przyszłości, jest księgą nadziei i zbawienia.
Lud Boży - Izrael
odgrywa ważną rolę w całej Biblii. W Księdze Rodzaju czytamy o początkach i
pochodzeniu Izraela oraz o jego przesłaniu i misji w świecie: mają być
błogosławieństwem dla wszystkich narodów (np. I Mj. 12:1-3). Wszystko co potem
w Biblii czytamy o Izraelu związane jest z pierwszą księgą Biblii. Prorocy
ostrzegali i głosili sąd ale też błogosławieństwa i zbawienie dla wiernej
resztki, początki których znajdujemy w Księdze Rodzaju.
Księga Rodzaju
opowiada historię początku świata. Nie są to wymyślone bajki lub starożytne
mity, lecz jest to prawdziwa historia. Jednak, jak każda inna opisana historia,
nie została opowiedziana w sposób neutralny, co zresztą jest też niemożliwym.
Nikt nie jest w stanie opisać historii w sposób neutralny lub obiektywny. Każda
książka opisująca historię lub fakty historyczne prezentuje to w sposób
subiektywny i ma pewne przesłanie. Sam fakt wyboru: które fakty opisać, a które
pominąć, oraz ocena tych faktów wskazuje na subiektywność każdego autora.
Dlatego nie jest problemem, że Biblia nie opisuje historii w sposób neutralny.
Biblia prezentuje fakty, opisując historię w sposób teologiczny. Biblia nie jest
neutralna, lecz opisuje fakty z punktu widzenia światopoglądu biblijnego. To teologiczna
historia Boga. Dlatego księga Rodzaju nie jest tylko księgą historii lecz też
księgą o Bogu.
Autor i
powstanie
Tradycyjny Kościół
uważał, że Mojżesz jest autorem większości tekstów pięciu ksiąg Mojżeszowych. Bóg
objawiał się Mojżeszowi, nikt w Biblii nie miał takiej relacji z Bogiem jak on.
Tylko z Mojżeszem Bóg rozmawiał twarzą w twarz (IV Mj. 12:6-8; V Mj. 34:10-12).
Obecnie
większość teologów i biblistów odrzuca autorstwo Mojżesza. W XIX wieku popularna
stała się teoria źródeł, głosząca, że pierwszych pięć ksiąg Biblii składa się z
różnych źródeł, powstałych w różnych okresach, które zostały dość późno w
historii połączone razem przez redaktorów. To teoria spekulacyjna. Nie ma dowodów na jej tezy, ale
mimo to, w różnych wariantach i po różnych adaptacjach, szczególnie w świecie
akademickim, jest nadal popularna. Nie ma tu miejsca, aby obszernie opisać te
teorie i związane z nimi problemy. Uważam, że są niewiarygodne i nie są wcale potrzebne, aby wyjaśnić tekst Biblii.
W
starożytności księgi zazwyczaj nie podawały nazwiska autora. Jeśli traktujemy
poważnie to, co tekst Biblii sam mówi, jesteśmy w stanie akceptować, że Mojżesz
był autorem większości pięciu ksiąg Mojżeszowych.
W wielu miejscach czytamy, że Mojżesz coś napisał (np. IV Mj. 33:2; V Mj.
31:24). Także inne miejsca w Piśmie Świętym potwierdzają, że Mojżesz był autorem
pierwszych ksiąg Biblii. Mojżesz jest widziany, jako autor Prawa (Dan. 9:11-13)
Prawo jest nazywane księgą Mojżesza (Ezdr. 6:18; Neh. 13:1; Krn 25:4). Autorzy Nowego
Testamentu wierzyli, że Mojżesz napisał prawa (Mt. 19:7) także sam Jezus (Mk.
7:10). Niektórzy twierdzą, że Jezus tu dostosowuje się tylko w swoich
wypowiedziach do tego, w co wierzono wtedy, ale to oznaczałoby, że Jezus głosił
rzeczy nieprawdziwe, co stanowiłoby poważny problem.
Mojżesz raczej
nie napisał wszystkiego, np. relacji o jego śmierci (V Mj., por. IV Mj.
12:1-3). To, że Mojżesz jest autorem oznacza, że jest fundamentalnym autorem, czyli
większość Pięcioksiąg pochodzi od niego.
Gatunek
literacki
Księga Rodzaju
zawiera zarówno narrację (opowieści) jak i poezję. Większość ksiąg stanowi
narrację czyli opowieści, ale nie fikcyjne, lecz opisujące prawdziwe wydarzenia.
Opowieści te mówią o konfliktach, które potrzebują rozwiązania. Na przykład
wielka część opowieści o Abrahamie charakteryzuje się napięciem między Bożą
obietnicą daną Abrahamowi, a jej spełnieniem. Wydaje się, że spełnienie jest
niemożliwe, ale ciągle Bóg daje rozwiązanie. Zazwyczaj bohater opowieści, nie
jest idealnym człowiekiem. Poza tym bohater w jakimś sensie reprezentuje kulturę
lub ludzi, tak jak Adam reprezentuje całą ludzkość.
Taki schemat jest typowy dla narracji starotestamentowej.
Księga Rodzaju
zawiera też poezję. Poezja hebrajska funkcjonuje inaczej niż europejska.
Poezja nieraz
jest refleksją głównego bohatera na wydarzenia i nastąpuje zazwyczaj pod koniec
pewnej części księgi, jako zakończenie.
Np. Adam reaguje poezją na stworzenie Ewy (I MJ. 2:23), po tym następuje epilog
(I Mj. 1:24-25), który kończy tą część, dając naukę. Poezję znajdujemy również
w np. I Mj. 3:14-19; 4:23-24; 5:29; 9:24-27.
W Księgach
Mojżeszowych wystepuję poezja, zapowiadająca przyszłość i nawiązująca do tematu
potomstwa i zbawienia (np. I Mj. 49; IV Mj. 23-24; V Mj. 32).
Księga
Rodzaju w kontekście starożytnego bliskiego wschodu
Księga Rodzaju
jest Słowem Bożym, ale znajdujemy w niej elementy kultur starożytnego bliskiego
wschodu. Lud Boży, do którego Bóg się skierował, żył w konkretnym historycznym
i kulturowym kontekście. Widzimy to w opisanych zwyczajach, jak np. szczególne
przywileje dla starszego syna (I Mj. 25:5-6), lub podarowanie niewolnicy jako
części posagu (I Mj. 29:24).
To jednak nie
oznacza, że Pismo Święte propaguje światopogląd starożytnego bliskiego wschodu,
jak niektórzy twierdzą, wręcz przeciwnie.
Biblia
przeciwstawia światopogląd świata – stary i nowy – przedstawiając nam
światopogląd biblijny, który jest opisany językiem kulturowym, ale który ma
znaczenie ponadkulturowe i ponadczasowe.
Biblia daje
całkiem inny pogląd na historię ludzi niż ludzkie kultury. Nie bogowie, ani też
nie przypadek lub najsilniejsi, lecz wszechmogący Bóg decyduje o przebiegu
historii, gdyż On rządzi suwerennie nad historią i przyrodą. Żadna inna kultura
lub religia nie uczy czegoś takiego.
Dla współczesnego
czytelnika trudnością jest nieraz fakt, że Biblia używa słownictwa i języka,
związanego ze światopoglądem starożytnym. Wydaje się, że Biblia przyjmuje np.
kosmologię starożytną, która przedstawiała kosmos, jako składający się z trzech
części: nieba, ziemi, podziemia.
Przy tym
należy pamiętać, że Biblia opisuje fakty inaczej niż my, oraz należy rozróżnić między
narracją a poezją.
W Biblii
widzimy opis faktów z perspektywy Boga, ale i z perspektywy człowieka a ta może
być całkiem inna. Obecnie nadal opisujemy świat z naszej perspektywy a opis ten
jest niezgodny z prawdą naukową, np. mówimy, że słońce wschodzi i zachodzi,
chociaż wiemy, że tak naprawdę ziemia kręci się wokół słońca. Jednak nikt nie
ma problemu z takim sposobem wyrażenia się, gdyż rozumiemy znaczenie w danym
kontekście. Tak samo Biblia nieraz używa języka zrozumiałego i normalnego dla
ówczesnego człowieka, co nie oznacza, że musi być naukowo poprawny.
Poza tym Pismo
Święte jest księgą teologiczną, która nie tylko opisuje stworzenie, ale też
ocenia i nadaje znaczenie. Tak Biblia np. opisuje całe stworzenie jako świątynię
dla Pana, co zostaje wyrażone między innymi w tym, że słownictwo (po hebrajsku)
z pierwszego rozdziału Biblii widzimy też w opisach przybytku i świątyni.
Biblia nie
jest naiwna lub sprzeczna z nauką, ma tylko inne sposoby sformułowań.
Struktura
Księgi Rodzaju
Księgę można podzielić
na trzy główne części:
1.
Historia świata (Rdz. 1:1 – 11:9)
2.
Historia patriarchów (Rdz. 11:10 – 37:1)
3.
Historia Józefa (Rdz. 37:2 – 50:26)
Księga Rodzaju
ma wewnętrzną strukturę, w której hebrajski wyraz toledot (pokolenia)
odgrywa ważną rolę. Zazwyczaj zostaje to przetłumaczone, jako oto dzieje…
lub podobnie (2:4; 5:1; 6:9; 10:1; 11:10; 11:27; 25:12; 25:19; 36:1; 36:9;
37:2. Każdy raz po hebrajsku ten sam wyraz toledot).
Wyraz ten dzieli
tekst na różne części. Jeśli spotkamy w czytaniu hebrajskiego tekstu wyraz toledot
wiemy, że zaczyna się nowa część księgi.
Wyraz toledot rozpoczyna część księgi, w której czytamy o nowej osobie,
np. toledot Teracha rozpoczyna
część opowiadającą o Abrahamie (Rdz. 11:27-25:11). Wszystkie przypadki toledot
zaczynają nową część opowiadającą o nowej osobie, oprócz pierwszego toledot,
mówiącego o historii nieba i ziemi (Rdz. 2:4). Poza tym wyraz toledot
rozpoczyna rodowody związane z głównymi bohaterami opowieści (10:1; 11:10;
25:12; 36:1).
Wyraz toledot
dzieli w ten sposób Księgę Rodzaju na różne części, ale też łączy poszczególne
części. Np. Adam jest główną postacią w pierwszym toledot (2:4-4:26) a
następny toledot stanowi rodowód Adama i opowiada o potomstwie Adama
(5:1-6:8)
W ten sposób
Księga Rodzaju opowiada historię Adama i jego potomstwa, Noego i jego potomstwa
oraz Abrahama i jego potomstwa. Historia tej rodziny staje się rodzajem
kręgosłupa przez całą resztę Starego Testamentu.
|
Historia początkowa
|
|
|
|
Wstęp
|
|
|
|
2:4
|
Oto
pokolenia nieba i ziemi
|
2:4 – 4:26
|
|
5:1
|
Oto
pokolenia Adama
|
5:1 – 6:8
|
|
6:9
|
Oto
pokolenia Noego
|
6:9 – 9:29
|
|
10:1
|
Oto
pokolenia synów Noego
|
10:1 – 11:9
|
|
11:10
|
Oto
pokolenia Sema
|
11:10-26
|
|
Historia
patriarchów
|
||
|
11:27
|
Oto pokolenia
Teracha
|
11:27 –
25:11
|
|
25:12
|
Oto
pokolenia Ismaela
|
25:12-18
|
|
25:19
|
Oto
pokolenia Izaaka
|
25:19 –
35:29
|
|
36:1, 9
|
Oto
pokolenia Ezawa
|
36:1 – 37:1
|
|
37:2
|
Oto
pokolenia Jakuba
|
37:2 – 50:26
|
Temat
księgi
Temat można
podsumować w sposób następujący: stworzenie, grzech, nowe stworzenie. Bóg
stworzył a wszystko było bardzo dobre. Człowiek zniszczył to przez grzech. Zamiast
zniszczyć, Bóg chce odnowić i na nowo stworzyć a czyni to przez Noego, Abrahama
i ich potomstwo z którego w końcu rodzi się potomek kobiety (Rdz. 3:15).
Kluczowe
tematy
Ø
Bóg jest Panem, który jest i transcendentny i immanentny.
Bóg suwerennie rządzi światem i wszystkim, co w nim jest.
Ø
Człowiek buntuje się. Grzech człowieka radykalnie
zmienia wszystko.
Ø
Bóg łaskawie zapowiada zbawienie przez potomstwo
kobiety.
Ø
Skutkiem grzechu jest to, że różne relacje
człowieka zostają zaburzone: relacja z Bogiem, z kobietą i z ziemią (praca).
Ø
Kobieta rodzi w bólach, ale odgrywa ważną rolę w kontynuacji
przez pokolenia.
Ø
Grzech powoduje różne rodzaje konfliktów,
szczególnie też wewnątrz rodziny.
Ø
Człowiek został wygnany z Edenu, ale otrzymuje
obietnice nowej ziemi (nowe stworzenie).
Ø
Bóg chce zniszczyć ziemię z powodu grzechu, ale
jednocześnie nadal pragnie, aby ziemia była pełna sprawiedliwych ludzi, aby
wśród nich żyć.
Historia
zbawienia
Możemy
rozumieć księgę Rodzaju we właściwy sposób tylko wówczas, jeśli rozumiemy ją w
kontekście historii zbawienia. Po grzechu, Bóg chciał zbawić świat przez ludzi oraz
rodziny i pokolenia. Po grzechu Bóg okazał łaskę i obiecał, że potomstwo kobiety
ostatecznie zwycięży wroga i zniszczy go, dlatego potomstwo jest źródłem
nadziei. Linia potomstwa idzie od Adama i Ewy przez Seta do Noego, a dalej
przez Abrahama i jego synów. Bóg zawarł przymierze z obietnicą z Abrahamem, znakiem którego było obrzezanie. Obietnica Boża
jest od teraz połączona z obietnicą ziemi i królestwa oraz Króla.
Bóg działa konkretnie
w historii i życiu człowieka. Czyni to suwerennie; nie zawsze pierwszy syn jest
tym, przez którego idzie linia potomstwa a kobieta jest niepłodna dopóki Bóg
nie otworzy jej łona. Mimo przeciwdziałania człowieka, Bóg realizuje swój plan.
Synowie Jakuba sprzedają Józefa, jako niewolnika, ale Bóg przez to działa, aby właśnie
poprzez niego zbawić potomstwo Jakuba. W ten sposób spełnia obietnice zbawienia
i linia potomstwa idzie dalej.
Obietnica jest
ważna w Księdze Rodzaju a w świetle Nowego Testamentu, wiemy, że obietnice
ostatecznie wskazują na Mesjasza Jezusa Chrystusa. Jednak Księga Rodzaju nie
prezentuje jeszcze w sposób rozwinięty i kompletny Chrystologii. Bez innych ksiąg
Pisma Świętego nie widzimy jeszcze jasnego obrazu Chrystusa w Księdze Rodzaju.
Ø
Narody zostaną błogosławione przez przyszłego
Króla, który jest potomkiem Abrahama.
Ø
Potomstwo Abrahama będzie wielkim narodem.
Ø
Potomstwo Abrahama odziedziczy ziemię, która jest
rajem / nowym stworzeniem.
Wszystko
związane jest z celem, który Bóg ma dla stworzenia: ziemia ma być miejscem,
gdzie Bóg sam zamieszka, razem z Jego wybranym narodem. Innymi słowami:
stworzenie jest świątynią, gdzie Bóg mieszka z narodem, który jest królewskim
kapłaństwem. Adam i Ewa zdradzili Boga i odrzucili Go wraz z Jego planem. Bóg
wypędza ich z raju, ale daje obietnice, że zacznie na nowo. Potem Bóg wybiera
naród, wśród którego mieszka, a cały Izrael ma być królewskim kapłaństwem (II
Mj. 19:6). Izrael nie rozumie i odrzuca
Boga i Jego plan. Bóg wypędza ich z ziemi obiecanej (typologicznego raju), ale
daje przez proroków obietnice, że zacznie na nowo. Resztka może wrócić do
ziemi.
Jezus Chrystus
jest Synem Bożym, prawdziwym Izraelem. Lud jednak odrzucił Go i Jego plan i
zostali wypędzeni z ludu Bożego a etniczność Izraela (biologiczne pochodzenie
od Abrahama) już nie gra roli (Rz. 9-11; 1 Piotra 2:9). Bóg obiecuje, że zacznie
na nowo i wybiera sobie lud ze wszystkich narodów, aby byli królewskim
kapłaństwem. Przez Jezusa Chrystusa resztka, wybrany naród, może wejść do raju,
do nowego stworzenia, który jest świątynią, w której może na wieczność żyć z
Bogiem.
Księga Rodzaju
a historia
Wszystkie
wydarzenia opisane w Księdze Rodzaju miały miejsce dawno przed życiem Mojżesza.
Poza tym wiele elementów w pierwszych rozdziałach (jak np. stworzenie i potop) są
opisane w podobny sposób w mitach starożytnych (przynajmniej tak się wydaje). Z
tego powodu wielu biblistów twierdzi, że pierwsze 11 rozdziałów Księgi Rodzaju
stanowi mit, który tak naprawdę nie miał miejsca. Istnieje wiele powodów, dla
których należy odrzucić taką tezę, ale tu nie ma miejsca na ich przedstawienie.
Wierzymy, że
Biblia opisuje prawdę i prawdziwe fakty, jako historię. Ważne jest przy tym,
aby w dobry sposób rozumieć, czym jest historia. Historię możemy określać jako
opis wydarzeń, o których autor jest przekonany, że naprawdę miały miejsce. Nie
oznacza to, że opis taki jest kompletny ani też, że jest to obiektywna prezentacja
faktów i wydarzeń.
Myśl, że istnieje historia obiektywna jest iluzją. Żaden historyk nie jest
obiektywny; sam fakt, że należy wybrać z ogromnej ilości materiałów oraz sposób
w jaki połączy się te fakty z innymi faktami, oraz ich ocena spowoduje, że
każdy opis historii jest subiektywny. Nie jest to problemem, jeśli mamy taką
świadomość. Ważne jest aby wtedy poznać, jakie są wstępne założenia autora,
jaki ma światopogląd, gdyż to decyduje o ocenie faktów historycznych.
Biblia, jak
każda inna księga historii, nie opisuje wszystkich faktów. Nie wiele czytamy o
okresie pomiędzy Adamem a Noem, chociaż zajmowało to wiele wieków; nie wiemy,
pod którym faraonem Egiptu Józef rządził. To jednak nie oznacza, że to, co jest
opowiedziane nie byłoby prawdą. Są to decyzje autora (ludzkiego, ale przede
wszystkim Boga) które służą celowi zaprezentowania historii teologicznej, czyli
historii działania Boga w świecie i w życiu ludzi.
Księga
Rodzaju a nauki ścisłe
Szczególnie
trudnym dla wielu jest opis stworzenia. Wydaje się, że nie można pogodzić tego
ze współczesnymi naukami ścisłymi, wyjaśniającymi powstanie świata w całkiem
inny sposób, na całkiem innych założeniach wstępnych.
Innym problemem
dla wielu jest poza tym fakt, że biblijny opis stworzenia świata nie daje
odpowiedzi na każde nasze pytanie oraz to, czego się dowiemy jest napisane w
sposób nie pasujacy do obecnego światopoglądu naukowego. To wszystko jednak nie
oznacza, że Biblia byłaby nieprawdą.
Pytania, które
budzą wiele dyskusji to np. długość dni stworzenia (czy były to prawdziwe dni
mające 24 godziny, czy należy to rozumieć symbolicznie), czy rodowody zawierają
każde pokolenie (abyśmy mogli obliczyć wiek świata), czy opis stworzenia należy
traktować dosłownie, czy poetycko, czy potop obejmował cały świat czy tylko jego
część, czy można połączyć teorię ewolucji z przesłaniem Biblii i wiele innych.
Nie ma tu
miejsca, aby obszernie odpowiedzieć na te pytania. Chcę tylko podkreślić, że
Pismo Święte prezentuje stworzenie świata w siedem dni w sposób ponadnaturalny,
jako fakt. Opisuje to jednak nie w taki sposób jakbyśmy dzisiaj to opisali, np.
opis jest dość ogólny i podział świata zwierząt jest inny niż podział, przyjęty
obecnie w biologii. Biblia używa innego języka i sformułowań, ale nie oznacza
to, że jest przez to nieprawdą.
Biblia także w
sposób jednoznaczny uczy, że Adam i Ewa byli pierwszymi ludźmi na ziemi i byli
realnymi ludźmi, którzy ‘powstali’ ponieważ Bóg ich bezpośrednio stworzył w
sposób ponadnaturalny. Biblia wyklucza teorię ewolucji uczącą o powstaniu
gatunków w sposób ‘przypadkowy’ w tym powstanie człowieka z innego ‘zwierzęcia’.
Człowiek został stworzony na obraz Boga, tym różniąc się radykalnie od całej
reszty stworzenia i od wszystkich zwierząt.
Mimo wszelkich
niejasności oraz pytań, trzymamy się stanowiska, że Księga Rodzaju podaje opisy
faktów historycznych, zarówno dotyczących stworzenia, jak i ludzi, prezentując
ich w kontekście światopoglądu biblijnego. Ten światopogląd jest jedynym
właściwym fundamentem dla nauki.
Słowo Boże.
Księga Rodzaju
została napisana wiele wieków temu, w całkiem innej kulturze oraz w innym
języku. To nieomylne Słowo Boże, które jest kompletne, co nie oznacza, że
zawiera wszystkie możliwe informacje, lecz oznacza, że zawiera wszystko to, co
nam jest potrzebne, aby poznać Boga Stworzyciela i Jego Syna, oraz siebie samych
a także sposób, w jaki możemy być zbawieni ku Bożej chwale.
Księga Rodzaju
nie zawiera wszystkiego, co chcemy wiedzieć, lecz wszystko co nam jest potrzebne
dla biblijnego światopoglądu, na podstawie którego możemy myśleć i mówić o
powstaniu wszystkiego i o sensie i celu wszystkiego. Dlatego Księga Rodzaju
jest ważna zarówno dla nauk ścisłych, historii jak i dla naszego osobistego
życia.
Nie musimy sprawdzać,
o ile tekst jest zgodny ze współczesną nauką, gdyż każde pokolenie daje inne
odpowiedzi na pytania naukowe, a wiemy, że Boże Słowo nie może być sprzeczne z
nauką, nawet jeśli nie wiele rozumiemy.
Należy
zrozumieć cel Księgi Rodzaju, który jest zarówno celem całego Pisma Świętego:
celem nie jest zaspokojenie naszej ciekawości, lecz przedstawienie Bożej
historii zbawienia, abyśmy byli zbawieni i żyli całkiem i wyłącznie ku Bożej
chwale.
